Άρχισε να χτίζεται το 1423 από τον Αδάμ ΙΙ Σαν Ιππόλυτο, μετά από άδεια της Ενετίας, για να προστατεύσει τους κατοίκους από τους πειρατές. Βρίσκεται στην κορυφή του νησιού σε ύψος 45μ. Η είσοδός του ήταν Ν.Α. εκεί που αργότερα χτίστηκε ο μύλος του Κουβαλιά. Το αρχικό σχέδιο τροποποιήθηκε το 1510 πάνω σε σχέδια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, όπως αποκαλύφθηκε μετά από έρευνα του Ιταλού αρχιτέκτονα Robert Veneri στα αρχεία της Βενετίας και μειώθηκε η έκτασή του. Μετά την επανάσταση του 1810, οι Γάλλοι επέβαλαν στους τιμωρημένους την επισκευή του κάστρου. Τότε διαμόρφωσαν και το εσωτερικό μέρος φτιάχνοντας ράμπες για ν’ ανεβαίνουν τα κανόνια στα τείχη. Η κατάστασή του είναι πάρα πολύ καλή. Σώζεται η μπαρουταποθήκη, η ενετική δεξαμενή σε άριστη κατάσταση και η αγγλική με μικρές ζημιές, η γουαρδιόλα (παρατηρητήριο), οι στρατώνες χωρίς σκεπή και τα κανόνια στις επάλξεις.
Το νησάκι δεντροφυτεύτηκε με πρωτοβουλία του Νίκου Μπόικου (Μπιτσιτσή), από τους μαθητές των αρχών της δεκαετίας του ’30 και σήμερα αποτελεί ένα τοπίο φυσικού κάλλους, που προστατεύεται από την Πολιτεία και μετά από πολυετή αγώνα των Παξινών επιτεύχθηκε η απόλυτη προστασία του.
Σπ.Χ. Μπογδάνος, Παξοί από το χθες στο σήμερα, Παξοί
Το νησάκι του Αϊ-Νικόλα έχει έκταση 150 στρέμματα και ανήκει στο Δημόσιο και στο Δήμο Παξών σε ποσοστό πάνω από 90%, ενώ ένα μικρό τμήμα του είναι ιδιωτικό κι ένα επίσης μικρό τμήμα ανήκει στο μοναστήρι της Παναγίας, στο νησάκι που βρίσκεται αμέσως μετά.
Στην κορυφή του νησιού σε ύψος 45, βρίσκεται το κάστρο που μετά από άδεια της Ενετίας άρχισε να χτίζει το 1423 ο βαρόνος Αδάμ ΙΙ Σαν Ιππόλυτος, για να προστατεύσει τους κατοίκους από τους πειρατές. Η άδεια δόθηκε από τη γερουσία με ψήφισμα στις 13 Ιουνίου 1423 (Sathas Monumenta Histroriae Hellenicae vol. III p.249). To 1510 είναι χαραγμένο στην αψίδα της πύλης του φρουρίου ως χρονολογία ολοκλήρωσης της οικοδόμησής του.
Το 1484 η βαρονία πέρασε στο Βενετσιάνικο Δημόσιο, για να την παραχωρήσει το 1513 αντί 3600 δουκάτων στον Κερκυραϊκό οίκο του Ιωάννη Αβράμη. Ήταν τόσο βαριά η φορολογία που επιβλήθηκε από αυτόν στους Παξινούς, ώστε πολλές οικογένειες εγκατέλειψαν το νησί και κατέφυγαν στην Τουρκία και στα ακατοίκητα νησιά των Οθωνών.
Αρχικά το φρούριο είχε σχήμα στρογγυλό και η είσοδός του ήταν από την Ν.Α. πλευρά, εκεί που αργότερα χτίστηκε ο μύλος του Κουβαλιά. Ανακατασκευάστηκε στη σημερινή του μορφή, τουλάχιστος ως προς το εξωτερικό του σχήμα, το 1510 σε σχέδια του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, όπως ανακάλυψε στα αρχεία της Ενετίας ο αρχιτέκτονας και φίλος των Παξών Ρομπέρτο Βένερι. Τότε μειώθηκε η έκτασή του και αποκαλύφθηκε ένα πλάτωμα μπροστά στην πύλη, η οποία πλέον μεταφέρθηκε στην Β.Δ. πλευρά.
Το πλάτωμα αυτό πρέπει να είναι απομεινάρι αρχαιοελληνικής δομής του κάστρου. Τμήματα του αρχαιοελληνικού τείχους, χτισμένα με διαφορετικά υλικά και εμφανώς παλαιότερα είναι σήμερα ορατά. Φαίνεται ότι οι Ενετοί κατακτητές του νησιού υιοθέτησαν την αρχαία ελληνική υποδομή ως βάση και την επέκτειναν ή την τροποποίησαν, όπου χρειάζοταν στο πλαίσιο της τακτικής εξοικονόμησης πόρων που εφάρμοζαν σε όλες τις κατακτήσεις τους.
Μπαίνοντας ο επισκέπτης μέσα στην περίμετρο του φρουρίου αντικρίζει μια φαρδιά αυλή περιτριγυρισμένη από χαμηλό κυκλικό τοίχο. Στα αριστερά και δεξιά κατά μήκος του τείχους υπάρχουν τα ερείπια δυόροφων κτισμάτων, που χρησίμευαν ως στρατώνες. Οι στρατιώτες πυροβολούσαν από τον δεύτερο όροφο εναντίον των εχθρών τους. Στο κέντρο και αριστερά βρίσκεται ενετική στρογγυλή στέρνα και στα δεξιά η αγγλική τετράγωνη στέρνα, νεώτερη από όπου έπαιρναν καθαρό νερό οι εκάστοτε υπερασπιστές του κάστρου. Απέναντι από την πύλη της εισόδου υπάρχουν τρεις ράμπες που οδηγούσαν στο μικρό κυκλικό τείχος πάνω στο οποίο οι Ενετοί έσπρωχναν τα τεράστια κανόνια τους.
Οι δυο πυργίσκοι στις άκρες του κυκλικού τείχους, ακριβώς εκεί όπου το αρχαίο τείχος χάνεται μέσα στο ενετικό, είναι αγνώστου προέλευσης. Ο ένας πυργίσκος σίγουρα χρησίμευε ως φυλακή, αφού στο τέλος του ξεχωρίζουν απομεινάρια αποχωρητηρίου. Ο άλλος πυργίσκος βρίσκεται υψομετρικά κάτω από το επίπεδο του πλατώματος. Αυτό είναι το μόνο σημείο από όπου κανείς μπορεί να δει την μικρή αποβάθρα. Το μονοπάτι που οδηγεί στο φρούριο κάνει την τελευταία του στροφή ακριβώς κάτω από τον πυργίσκο αυτό, ο οποίος ίσως χρησίμευε ως αποθήκη πυρομαχικών. Όμως οι υποδοχές νερού δείχνουν ότι μάλλον εκεί φυλάσσονταν ζώα. Στην αρχαία δομή των εγκαταστάσεων οι δύο αυτοί πυργίσκοι μάλλον ήταν είσοδοι στο χωριό, τις οποίες οι Ενετοί έχτισαν φράζοντάς τες για λόγους ασφαλείας. Μια τρίτη είσοδος υπήρχε στο νότιο τμήμα του κυκλικού τείχους, από χρόνια χτισμένη και καλά κρυμένη.
Το 1537 με τη μεγάλη πολιορκία των Τούρκων, η Κέρκυρα και οι Παξοί ερημώθηκαν. Είναι ζήτημα αν έμειναν στον νησί των Παξών 500 κάτοικοι. Την ίδια τύχη είχαν το 1571 όταν ο τουρκικός στόλος με τον αιμοβόρο ναύαρχο Λουτσαλή λεηλάτησε το νησί, σφάζοντας τους λίγους κατοίκους και ερημώνοντας με φωτιά τα πάντα.
Το 1797 μετά από 411 χρόνια ενετικής κατοχής, οι Ενετοί παραδίνουν τα Επτάνησα στους Δημοκρατικούς Γάλλους, που έμειναν για δυο χρόνια.
Κατά την περίοδο της Επτανήσου Πολιτείας (1800-1807) στο κάστρο είχε εγκατασταθεί ρωσική φρουρά υπό τον ανθυπολοχαγό Αμπανένκωφ.
Το φρούριο στα χρόνια κατάληψης του νησιού από τους αυτοκρατορικούς Γάλλους ήταν σε κακή κατάσταση. Η γρήγορη επισκευή του επιβλήθηκε στους κατοίκους του Γαΐου και Νοζιά με αναγκαστική εργασία το 1808.
Μετά την επανάσταση των Παξινών κατά των Γάλλων το 1810 και την άτυχη έκβασή της κι αφού οι Άγγλοι που αναμένονταν για βοήθεια δεν ήρθαν, οι τιμωρημένοι στασιαστές ανέλαβαν ως ποινή την περαιτέρω ανακαίνιση του κάστρου. Από τους πρωτεργάτες 54 παραπέμφθηκαν σε δίκη, 19 όμως συνελήφθησαν, μεταφέρθηκαν, δικάστηκαν και 7 από αυτούς εκτελέστηκαν στην Κέρκυρα. Οι εργασίες οχύρωσης ολοκληρώθηκαν τον Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς. Τότε διαμορφώθηκε το εσωτερικό μέρος φτιάχνοντας ράμπες, για να ανεβαίνουν τα κανόνια στα τείχη.
Το 1814 ο Κολοκοτρώνης ταγματάρχης του αγγλικού στρατού με άγημα Άγγλων έκανε απόβαση στους Πλάνους της Λάκκας και από εκεί μετέβησαν στο Γάη και κατέλαβαν το κάστρο του Άι-Νικόλα. Η αγγλική φρουρά στρατωνίζονταν εκεί μέχρι το 1864, οπότε οι Παξοί παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα μαζί με τα άλλα Επτάνησα.
Από τότε το κάστρο παρέμεινε χωρίς φρουρά και μόνο σε εθνικές γιορτές ή επετείους βροντούσαν τα κανόνια του. Αυτό σταμάτησε το 1943, όταν υποχωρώντας οι Ιταλοί πήραν μαζί τους τα μικρά εγγλέζικα κανονάκια. Κατά την περίοδο 1940-41 λειτούργησε ως παρατηρητήριο από τους ντόπιους για να ειδοποιούν για την άφιξη των ιταλικών βομβαρδιστικών και για να προστατεύεται ο κόσμος στα καταφύγια.
Το νησάκι δεντροφυτεύτηκε με πρωτοβουλία του Νίκου Μπόικου (Μπιτσιτσή), από τους μαθητές της εποχής των αρχών της δεκαετίας του ’30 και σήμερα αποτελεί ένα φυσικού κάλλους τοπίο, που προστατεύεται από την Πολιτεία.
Η κατάστασή του σήμερα είναι αρκετά καλή. Σώζεται η μπαρουταποθήκη, η ενετική δεξαμενή σε άριστη κατάσταση και η αγγλική με μικρές ζημιές, η γουαρδιόλα (παρατηρητήριο), οι στρατώνες χωρίς σκεπή και τα κανόνια στις επάλξεις.
Η πρόσβαση σε αυτό απαγορεύεται στο κοινό για την αποφυγή κινδύνου πυρκαγιάς. Μπορεί να φτάσει κανείς στο νησάκι μόνο με βάρκα, αφού διασχίσει το μικρό κανάλι πλάτους 40 μ. και μόνο με ειδική άδεια από τον Δήμο Παξών. Η μικρή αποβάθρα με τις φαρδιές πέτρινες πλάκες χρονολογείται από την ενετική περίοδο. Το μονοπάτι που οδηγεί στο λόφο του κάστρου περνάει μέσα από την βλάστηση του πευκοδάσους.
Κείμενο: Σπ.Χ. Μπογδάνος